Trong hệ thống tài chính tiền điện tử, DEX luôn đóng vai trò thú vị. Nó dường như luôn trực tuyến, không bao giờ bị sập, kiểm duyệt hay bỏ trốn, nhưng từ lâu đã ở vị trí bên lề: giao diện phức tạp, thanh khoản thấp, thiếu sức hấp dẫn. Trong thời kỳ bùng nổ DeFi, nó được coi là sự thay thế cho các sàn giao dịch tập trung; sau khi thị trường gấu quay trở lại, nó lại trở thành "di sản của thời đại DeFi" với điểm bán "an toàn, tự quản lý". Khi ngành công nghiệp đang chú ý nhiều hơn đến các câu chuyện mới như chuỗi công khai, AI, token hóa tài sản vật chất, DEX dường như đã mất đi sự hiện diện.
Tuy nhiên, về lâu dài, chúng ta sẽ nhận thấy DEX đã âm thầm phát triển và bắt đầu làm rung chuyển logic cơ bản của tài chính trên chuỗi. Sự phổ biến của Uniswap chỉ là một nút trong quá trình phát triển của nó, trong khi các dự án như Curve, Balancer, Raydium, Velodrome đại diện cho những hình thức biến đổi khác nhau của nó. Khi chúng ta chú ý đến sự tiến hóa của AMM, các trình tổng hợp, DEX lớp hai, điều đang thúc đẩy thực ra là quá trình tự đổi mới cơ sở của tài chính phân tán.
Bài viết này cố gắng thoát ra khỏi góc nhìn "so sánh sản phẩm" và "xu hướng thị trường", xem xét logic diễn biến lịch sử của DEX:
DEX đã tiến hóa từ công cụ thành logic cấu trúc trên chuỗi như thế nào;
Nó đã hấp thụ các cơ chế tài chính và mục tiêu sinh thái trong các thời kỳ khác nhau như thế nào;
Tại sao khi chúng ta thảo luận về khởi động dự án, khởi động lạnh, và tự tổ chức cộng đồng, DEX vẫn là chủ đề không thể tránh khỏi.
Đây là lịch sử tiến hóa của DEX, cũng là quan sát cấu trúc của "chức năng tràn ra" phi tập trung. Bằng cách tổng hợp lịch sử này, có lẽ chúng ta có thể trả lời một câu hỏi ngày càng nổi bật:
Tại sao trong thời đại Web3, mỗi dự án dường như không thể tránh khỏi DEX?
I. Lịch sử ngắn gọn về DEX trong năm năm: từ vai trò bên lề đến trung tâm câu chuyện
1. Thế hệ DEX đầu tiên: Biểu hiện phi tập trung ( Thời kỳ EtherDelta )
Vào khoảng năm 2017, khi các sàn giao dịch tập trung đang ở thời kỳ hoàng kim, một nhóm các tín đồ tiền mã hóa đã âm thầm tiến hành một thí nghiệm kỳ lạ trên Ethereum: EtherDelta.
So với các sàn giao dịch tập trung như Binance, OKEx trong cùng thời điểm, trải nghiệm người dùng của EtherDelta được coi là thảm họa: giao dịch cần nhập thủ công dữ liệu chuỗi phức tạp, độ trễ tương tác cao, giao diện đơn giản như trang web nguyên thủy của thế kỷ trước, gần như khiến người dùng bình thường phải chùn bước.
Nhưng sự ra đời của EtherDelta, ngay từ đầu không chỉ nhằm mục đích dễ sử dụng, mà còn để hoàn toàn thoát khỏi "niềm tin tập trung": tài sản giao dịch hoàn toàn do người dùng tự kiểm soát, việc khớp lệnh hoàn toàn được thực hiện trên chuỗi, không cần trung gian lưu ký, không cần tin tưởng bên thứ ba. Người sáng lập Ethereum, Vitalik Buterin, đã công khai bày tỏ sự kỳ vọng về mô hình này, cho rằng giao dịch phi tập trung trên chuỗi là một trong những hướng ứng dụng thực sự của blockchain.
Mặc dù EtherDelta cuối cùng đã dần mờ nhạt do những hạn chế về công nghệ và trải nghiệm người dùng, nhưng nó đã để lại một dấu ấn không thể thiếu trong lịch sử blockchain: DEX từ đây không còn chỉ là công cụ giao dịch, mà trở thành một biểu hiện thực tiễn chống lại sự tập trung.
Nó có thể không phải là ngôi sao của thị trường vào thời điểm đó, nhưng đã gieo hạt giống gen cho các dự án như Uniswap, Balancer, Raydium trong tương lai: người dùng tự nắm giữ tài sản, khớp lệnh trên chuỗi, không cần sự tin cậy của bên thứ ba - chính những đặc điểm này đã trở thành khung cơ bản cho sự tiến hóa, phát triển và mở rộng không ngừng của DEX.
2. DEX Thế hệ thứ hai: Sự chuyển đổi kỹ thuật ( Sự xuất hiện của AMM )
Nếu EtherDelta đại diện cho "nguyên tắc cơ bản" của giao dịch phi tập trung, thì sự ra đời của Uniswap đã cung cấp một con đường thực hiện có thể mở rộng cho lý tưởng này.
Năm 2018, Uniswap phát hành phiên bản v1, lần đầu tiên giới thiệu cơ chế Automated Market Maker (AMM) trên chuỗi, hoàn toàn phá vỡ những hạn chế của mô hình khớp lệnh truyền thống. Logic giao dịch cốt lõi rất đơn giản và cách mạng - x * y = k: công thức này là đổi mới chính của Uniswap, cho phép các pool thanh khoản tự động định giá mà không cần đối tác hoặc lệnh đặt. Chỉ cần gửi một loại tài sản vào pool, bạn có thể tự động nhận được một loại tài sản khác theo đường cong tích sản không đổi. Không cần đối tác, không cần lệnh đặt, không cần khớp lệnh, hành vi giao dịch tự thân đã tương đương với hành vi định giá.
Sự đột phá của mô hình này là nó không chỉ giải quyết được vấn đề "không có lệnh treo thì không thể giao dịch" của DEX sớm, mà còn thay đổi hoàn toàn nguồn cung cấp thanh khoản cho giao dịch trên chuỗi: bất kỳ ai cũng có thể trở thành nhà cung cấp thanh khoản (LP), bơm tài sản vào thị trường và kiếm phí giao dịch.
Sự thành công của Uniswap cũng đã thúc đẩy sự đổi mới của các biến thể cơ chế AMM khác:
Balancer đã giới thiệu bể nhiều tài sản + trọng số tùy chỉnh, cho phép các dự án tự định nghĩa trọng số và phân bố tài sản.
Curve đã thiết kế một đường cong tối ưu để giải quyết vấn đề trượt giá cao của stablecoin, giúp thực hiện việc trao đổi tài sản với chi phí thấp hơn.
SushiSwap đã thêm các khuyến khích token và cơ chế quản trị dựa trên Uniswap, mở ra câu chuyện "khai thác thanh khoản + chủ quyền cộng đồng";
Các biến thể này đã cùng nhau thúc đẩy AMM DEX bước vào giai đoạn "sản phẩm hóa giao thức". Khác với thế hệ DEX đầu tiên chủ yếu được điều khiển bởi ý tưởng và hình thức thô sơ, thế hệ DEX thứ hai đã bắt đầu thể hiện rõ ràng logic sản phẩm và vòng khép kín hành vi người dùng: chúng không chỉ có thể giao dịch, mà còn là nền tảng cấu trúc cho lưu thông tài sản, cổng vào cho người dùng tham gia vào tính thanh khoản, thậm chí là một phần trong việc khởi động hệ sinh thái dự án.
Có thể nói, từ Uniswap, DEX lần đầu tiên thực sự trở thành một "sản phẩm" có thể sử dụng, phát triển, và tích lũy người dùng cũng như vốn - không còn là một phụ phẩm của khái niệm mà đã bắt đầu trở thành chính những nhà xây dựng cấu trúc.
3. Dex thế hệ thứ ba: Từ công cụ đến trung tâm, mở rộng chức năng và tích hợp sinh thái
Bước vào năm 2021, sự tiến hóa của DEX bắt đầu tách rời khỏi một kịch bản giao dịch đơn lẻ, bước vào giai đoạn "hòa nhập" với sự tràn ra chức năng và tích hợp sinh thái song song. Trong giai đoạn này, DEX không còn chỉ là một "nơi đổi tiền", mà dần dần trở thành lõi thanh khoản trong hệ thống tài chính trên chuỗi, cổng vào cho các dự án khởi động lạnh, thậm chí là bộ điều phối của cấu trúc sinh thái.
Một trong những sự chuyển đổi mô hình tiêu biểu nhất trong thời kỳ này là sự xuất hiện của Raydium.
Raydium ra đời trên chuỗi Solana, là DEX đầu tiên thử nghiệm tích hợp sâu cơ chế AMM với sổ đặt hàng trên chuỗi. Nó không chỉ cung cấp các hồ thanh khoản dựa trên tích số không đổi, mà còn đồng bộ hóa giao dịch với sổ đặt hàng trên chuỗi của Serum, hình thành cấu trúc thanh khoản "thị trường tự động + đơn đặt hàng thụ động" cùng tồn tại. Mô hình này kết hợp sự đơn giản của AMM với các cấp giá có thể nhìn thấy của sổ đặt hàng, trong khi vẫn giữ được tính tự chủ trên chuỗi, đồng thời nâng cao hiệu quả sử dụng vốn và tỷ lệ thanh khoản.
Ý nghĩa cấu trúc của Raydium không chỉ là "tối ưu hóa AMM", mà còn là sự tái xây dựng phân phối lần đầu tiên trên chuỗi với trải nghiệm "sàn giao dịch tập trung". Đối với các dự án mới trong hệ sinh thái Solana, Raydium không chỉ là nơi giao dịch, mà còn là nơi khởi động - từ thanh khoản ban đầu đến phân phối token, độ sâu đơn hàng, sự phơi bày dự án, nó là nút liên kết giữa phát hành cấp một và giao dịch cấp hai.
Giai đoạn này, chức năng bùng nổ không chỉ dừng lại ở Raydium:
SushiSwap đã thêm khai thác giao dịch, token quản trị, quản trị cộng đồng và "Onsen" incubator pool vào mô hình Uniswap, hình thành hệ sinh thái DEX quản trị;
PancakeSwap kết hợp các chức năng như trò chơi trên chuỗi, thị trường NFT và xổ số trên chuỗi, đã hoàn thành hoạt động nền tảng DEX trên BNB Chain;
Velodrome(Optimism) đã giới thiệu "sắp xếp thanh khoản giữa các giao thức" dựa trên mô hình veToken, biến DEX thành một điều phối viên giữa các giao thức thay vì chỉ phục vụ người dùng;
Jupiter đóng vai trò là bộ tổng hợp đường dẫn trong hệ sinh thái Solana, liên kết nhiều DEX và các đường dẫn tài sản, trở thành "bộ tổng hợp đa giao thức trên chuỗi" theo đúng nghĩa.
Giai đoạn này có đặc điểm chung là: DEX không còn là điểm cuối của giao thức, mà là mạng trung gian kết nối tài sản, dự án, người dùng với giao thức.
Nó vừa phải chịu trách nhiệm cho "tương tác đầu cuối" của giao dịch người dùng, vừa phải tích hợp "kênh dẫn đầu tiên" của dự án phát hành, đồng thời còn cần kết nối với hệ thống hành vi trên chuỗi đầy đủ như quản trị, khuyến khích, định giá, tổng hợp.
DEX, từ đây thoát khỏi danh phận "hiệp định đảo cô lập", trở thành nút trung tâm của thế giới DeFi (hub primitive) - một thành phần đồng thuận trên chuỗi với khả năng thích ứng cao và khả năng kết hợp cao.
4. DEX thế hệ thứ tư: Sự phát triển biến hình trong dòng chảy đa chuỗi, là sự tổng hợp, lớp hai và thử nghiệm xuyên chuỗi
Nếu nói rằng sự tiến hóa của hai thế hệ DEX trước là sự đột phá trong mô hình kỹ thuật, thì giai đoạn thứ ba của Raydium là một thử nghiệm lắp ghép các mô-đun chức năng, thì từ năm 2021, DEX đã bước vào một giai đoạn khó phân loại hơn: nó không còn là một đội ngũ nào đó dẫn dắt "nâng cấp phiên bản", mà là toàn bộ cấu trúc trên chuỗi ép buộc nó phải tạo ra sự biến hình thích ứng.
Người đầu tiên cảm nhận được sự thay đổi này là DEX được triển khai trên mạng lớp hai.
Sau khi Arbitrum và Optimism ra mắt mạng chính, chi phí Gas cao trên Ethereum không còn là lựa chọn duy nhất, cấu trúc Rollup bắt đầu trở thành mảnh đất cho sự phát triển của thế hệ DEX mới. GMX trên Arbitrum áp dụng mô hình định giá bằng oracle + hợp đồng vĩnh viễn, với con đường cực kỳ đơn giản và cấu trúc không có hồ LP, đã phản hồi vấn đề "AMM không đủ để giải quyết độ sâu". Trong khi đó, trên Optimism, Velodrome sử dụng mô hình veToken, cố gắng thiết lập cơ chế phối hợp quản trị khuyến khích thanh khoản giữa các giao thức. Những DEX này không còn theo đuổi tính phổ quát, mà đã bén rễ trên các chuỗi cụ thể theo cách "cơ sở hạ tầng sinh thái".
Trong khi đó, một loại vá cấu trúc khác cũng đang đồng bộ hình thành: bộ tổng hợp.
Khi số lượng DEX gia tăng, vấn đề phân mảnh thanh khoản nhanh chóng trở nên nghiêm trọng, và việc người dùng "đi đâu để giao dịch" dần trở thành gánh nặng quyết định mới. Từ 1inch ra mắt vào năm 2020 đến các nền tảng sau này như Matcha, Jupiter, các aggregator đảm nhận một vai trò mới: chúng không phải là DEX, nhưng điều phối tất cả các con đường thanh khoản của DEX. Đặc biệt là Jupiter, sự bùng nổ nhanh chóng trên chuỗi Solana của nó chính là vì nó đã lấp đầy một cách chính xác khoảng trống về độ sâu của con đường, chuyển đổi tài sản và trải nghiệm giao dịch.
Nhưng cấu trúc của DEX không dừng lại ở việc thích ứng trong chuỗi. Sau năm 2021, các dự án như ThorChain, Router Protocol lần lượt ra mắt, đưa ra một đề xuất táo bạo hơn: liệu có thể để hai bên giao dịch hoàn toàn không ở trên một chuỗi mà vẫn thực hiện được hoán đổi? Các "DEX xuyên chuỗi" này bắt đầu thử nghiệm bằng cách tự xây dựng lớp xác thực, trung gian tin nhắn hoặc hồ bơi thanh khoản ảo để giải quyết vấn đề lưu thông tài sản giữa các chuỗi. Mặc dù cấu trúc giao thức phức tạp hơn nhiều so với DEX một chuỗi, nhưng sự xuất hiện của chúng phát ra một tín hiệu: con đường tiến hóa của DEX đã thoát khỏi một chuỗi công khai nào đó và đi vào kỷ nguyên hợp tác giữa các giao thức chuỗi.
Giai đoạn DEX này rất khó để phân loại bằng "loại": nó có thể là cổng thanh khoản (1inch), cũng có thể là bộ điều phối giao thức (Velodrome), hoặc có thể là cơ chế hoán đổi giữa các chuỗi (ThorChain). Chúng không được "thiết kế" như thế hệ trước, mà giống như "bị cấu trúc ép ra".
Đến bước này, DEX không chỉ là một công cụ, mà còn là một phản ứng môi trường — một sản phẩm thích ứng để tiếp nhận sự biến đổi cấu trúc mạng lưới, sự chuyển nhượng tài sản giữa các chuỗi, và sự cạnh tranh kích thích giữa các giao thức. Nó không còn là "cập nhật sản phẩm", mà là biểu hiện của "tiến hóa cấu trúc".
Hai, khi định giá, tính thanh khoản và câu chuyện giao nhau: DEX làm thế nào để "bước vào" Launch
Nhìn lại con đường phát triển của bốn thế hệ DEX trước đây, không khó để nhận ra một điều: lý do khiến chúng tiếp tục tiến hóa không phải vì một tính năng nào đó được thiết kế khéo léo hơn, mà là chúng liên tục đáp ứng những nhu cầu thực tế trên chuỗi — từ ghép nối, tạo thị trường, đến tổng hợp, xuyên chuỗi, mỗi lần chuyển mình của DEX đều là một sự bổ sung tự nhiên cho những khoảng trống cấu trúc.
Đến giai đoạn này, DEX không còn là một "điểm chức năng" trên một chuỗi nào đó nữa, mà nó giống như một "lớp thích ứng mặc định" sau sự thay đổi cấu trúc trên chuỗi. Dù là dự án muốn tạo động lực, giao thức cần thu hút người dùng, hay việc tích hợp đa chuỗi, DEX đều đóng vai trò ngày càng nhiều trong việc "điều phối" và "hợp tác".
Nhưng khi vai trò của nó ngày càng nhiều, DEX cũng không thể tránh khỏi một tình huống cấu trúc khác đã tồn tại từ lâu, nhưng luôn bị thiếu vắng:
Sàn giao dịch phi tập trung
Xem bản gốc
Trang này có thể chứa nội dung của bên thứ ba, được cung cấp chỉ nhằm mục đích thông tin (không phải là tuyên bố/bảo đảm) và không được coi là sự chứng thực cho quan điểm của Gate hoặc là lời khuyên về tài chính hoặc chuyên môn. Xem Tuyên bố từ chối trách nhiệm để biết chi tiết.
8 thích
Phần thưởng
8
7
Đăng lại
Chia sẻ
Bình luận
0/400
SchrodingersPaper
· 12giờ trước
Thua lỗ rồi, DEX bây giờ đã không giống như lúc tôi cắt lỗ.
Xem bản gốcTrả lời0
AllTalkLongTrader
· 08-08 02:29
Cứ kêu gọi DEX sẽ chết nhưng lại lén lút chạy đi thêm vào pool.
Xem bản gốcTrả lời0
GhostAddressMiner
· 08-08 02:27
Hừ, một số hợp đồng DEX mỗi tháng đều mất một số tiền lớn, những người hiểu đều biết tại sao.
Lịch sử tiến hóa của DEX: Từ công cụ bên lề đến trung tâm tài chính đa chuỗi
DEX: Chưa bao giờ được hiểu đúng
Trong hệ thống tài chính tiền điện tử, DEX luôn đóng vai trò thú vị. Nó dường như luôn trực tuyến, không bao giờ bị sập, kiểm duyệt hay bỏ trốn, nhưng từ lâu đã ở vị trí bên lề: giao diện phức tạp, thanh khoản thấp, thiếu sức hấp dẫn. Trong thời kỳ bùng nổ DeFi, nó được coi là sự thay thế cho các sàn giao dịch tập trung; sau khi thị trường gấu quay trở lại, nó lại trở thành "di sản của thời đại DeFi" với điểm bán "an toàn, tự quản lý". Khi ngành công nghiệp đang chú ý nhiều hơn đến các câu chuyện mới như chuỗi công khai, AI, token hóa tài sản vật chất, DEX dường như đã mất đi sự hiện diện.
Tuy nhiên, về lâu dài, chúng ta sẽ nhận thấy DEX đã âm thầm phát triển và bắt đầu làm rung chuyển logic cơ bản của tài chính trên chuỗi. Sự phổ biến của Uniswap chỉ là một nút trong quá trình phát triển của nó, trong khi các dự án như Curve, Balancer, Raydium, Velodrome đại diện cho những hình thức biến đổi khác nhau của nó. Khi chúng ta chú ý đến sự tiến hóa của AMM, các trình tổng hợp, DEX lớp hai, điều đang thúc đẩy thực ra là quá trình tự đổi mới cơ sở của tài chính phân tán.
Bài viết này cố gắng thoát ra khỏi góc nhìn "so sánh sản phẩm" và "xu hướng thị trường", xem xét logic diễn biến lịch sử của DEX:
Đây là lịch sử tiến hóa của DEX, cũng là quan sát cấu trúc của "chức năng tràn ra" phi tập trung. Bằng cách tổng hợp lịch sử này, có lẽ chúng ta có thể trả lời một câu hỏi ngày càng nổi bật:
Tại sao trong thời đại Web3, mỗi dự án dường như không thể tránh khỏi DEX?
I. Lịch sử ngắn gọn về DEX trong năm năm: từ vai trò bên lề đến trung tâm câu chuyện
1. Thế hệ DEX đầu tiên: Biểu hiện phi tập trung ( Thời kỳ EtherDelta )
Vào khoảng năm 2017, khi các sàn giao dịch tập trung đang ở thời kỳ hoàng kim, một nhóm các tín đồ tiền mã hóa đã âm thầm tiến hành một thí nghiệm kỳ lạ trên Ethereum: EtherDelta.
So với các sàn giao dịch tập trung như Binance, OKEx trong cùng thời điểm, trải nghiệm người dùng của EtherDelta được coi là thảm họa: giao dịch cần nhập thủ công dữ liệu chuỗi phức tạp, độ trễ tương tác cao, giao diện đơn giản như trang web nguyên thủy của thế kỷ trước, gần như khiến người dùng bình thường phải chùn bước.
Nhưng sự ra đời của EtherDelta, ngay từ đầu không chỉ nhằm mục đích dễ sử dụng, mà còn để hoàn toàn thoát khỏi "niềm tin tập trung": tài sản giao dịch hoàn toàn do người dùng tự kiểm soát, việc khớp lệnh hoàn toàn được thực hiện trên chuỗi, không cần trung gian lưu ký, không cần tin tưởng bên thứ ba. Người sáng lập Ethereum, Vitalik Buterin, đã công khai bày tỏ sự kỳ vọng về mô hình này, cho rằng giao dịch phi tập trung trên chuỗi là một trong những hướng ứng dụng thực sự của blockchain.
Mặc dù EtherDelta cuối cùng đã dần mờ nhạt do những hạn chế về công nghệ và trải nghiệm người dùng, nhưng nó đã để lại một dấu ấn không thể thiếu trong lịch sử blockchain: DEX từ đây không còn chỉ là công cụ giao dịch, mà trở thành một biểu hiện thực tiễn chống lại sự tập trung.
Nó có thể không phải là ngôi sao của thị trường vào thời điểm đó, nhưng đã gieo hạt giống gen cho các dự án như Uniswap, Balancer, Raydium trong tương lai: người dùng tự nắm giữ tài sản, khớp lệnh trên chuỗi, không cần sự tin cậy của bên thứ ba - chính những đặc điểm này đã trở thành khung cơ bản cho sự tiến hóa, phát triển và mở rộng không ngừng của DEX.
2. DEX Thế hệ thứ hai: Sự chuyển đổi kỹ thuật ( Sự xuất hiện của AMM )
Nếu EtherDelta đại diện cho "nguyên tắc cơ bản" của giao dịch phi tập trung, thì sự ra đời của Uniswap đã cung cấp một con đường thực hiện có thể mở rộng cho lý tưởng này.
Năm 2018, Uniswap phát hành phiên bản v1, lần đầu tiên giới thiệu cơ chế Automated Market Maker (AMM) trên chuỗi, hoàn toàn phá vỡ những hạn chế của mô hình khớp lệnh truyền thống. Logic giao dịch cốt lõi rất đơn giản và cách mạng - x * y = k: công thức này là đổi mới chính của Uniswap, cho phép các pool thanh khoản tự động định giá mà không cần đối tác hoặc lệnh đặt. Chỉ cần gửi một loại tài sản vào pool, bạn có thể tự động nhận được một loại tài sản khác theo đường cong tích sản không đổi. Không cần đối tác, không cần lệnh đặt, không cần khớp lệnh, hành vi giao dịch tự thân đã tương đương với hành vi định giá.
Sự đột phá của mô hình này là nó không chỉ giải quyết được vấn đề "không có lệnh treo thì không thể giao dịch" của DEX sớm, mà còn thay đổi hoàn toàn nguồn cung cấp thanh khoản cho giao dịch trên chuỗi: bất kỳ ai cũng có thể trở thành nhà cung cấp thanh khoản (LP), bơm tài sản vào thị trường và kiếm phí giao dịch.
Sự thành công của Uniswap cũng đã thúc đẩy sự đổi mới của các biến thể cơ chế AMM khác:
Balancer đã giới thiệu bể nhiều tài sản + trọng số tùy chỉnh, cho phép các dự án tự định nghĩa trọng số và phân bố tài sản.
Curve đã thiết kế một đường cong tối ưu để giải quyết vấn đề trượt giá cao của stablecoin, giúp thực hiện việc trao đổi tài sản với chi phí thấp hơn.
SushiSwap đã thêm các khuyến khích token và cơ chế quản trị dựa trên Uniswap, mở ra câu chuyện "khai thác thanh khoản + chủ quyền cộng đồng";
Các biến thể này đã cùng nhau thúc đẩy AMM DEX bước vào giai đoạn "sản phẩm hóa giao thức". Khác với thế hệ DEX đầu tiên chủ yếu được điều khiển bởi ý tưởng và hình thức thô sơ, thế hệ DEX thứ hai đã bắt đầu thể hiện rõ ràng logic sản phẩm và vòng khép kín hành vi người dùng: chúng không chỉ có thể giao dịch, mà còn là nền tảng cấu trúc cho lưu thông tài sản, cổng vào cho người dùng tham gia vào tính thanh khoản, thậm chí là một phần trong việc khởi động hệ sinh thái dự án.
Có thể nói, từ Uniswap, DEX lần đầu tiên thực sự trở thành một "sản phẩm" có thể sử dụng, phát triển, và tích lũy người dùng cũng như vốn - không còn là một phụ phẩm của khái niệm mà đã bắt đầu trở thành chính những nhà xây dựng cấu trúc.
3. Dex thế hệ thứ ba: Từ công cụ đến trung tâm, mở rộng chức năng và tích hợp sinh thái
Bước vào năm 2021, sự tiến hóa của DEX bắt đầu tách rời khỏi một kịch bản giao dịch đơn lẻ, bước vào giai đoạn "hòa nhập" với sự tràn ra chức năng và tích hợp sinh thái song song. Trong giai đoạn này, DEX không còn chỉ là một "nơi đổi tiền", mà dần dần trở thành lõi thanh khoản trong hệ thống tài chính trên chuỗi, cổng vào cho các dự án khởi động lạnh, thậm chí là bộ điều phối của cấu trúc sinh thái.
Một trong những sự chuyển đổi mô hình tiêu biểu nhất trong thời kỳ này là sự xuất hiện của Raydium.
Raydium ra đời trên chuỗi Solana, là DEX đầu tiên thử nghiệm tích hợp sâu cơ chế AMM với sổ đặt hàng trên chuỗi. Nó không chỉ cung cấp các hồ thanh khoản dựa trên tích số không đổi, mà còn đồng bộ hóa giao dịch với sổ đặt hàng trên chuỗi của Serum, hình thành cấu trúc thanh khoản "thị trường tự động + đơn đặt hàng thụ động" cùng tồn tại. Mô hình này kết hợp sự đơn giản của AMM với các cấp giá có thể nhìn thấy của sổ đặt hàng, trong khi vẫn giữ được tính tự chủ trên chuỗi, đồng thời nâng cao hiệu quả sử dụng vốn và tỷ lệ thanh khoản.
Ý nghĩa cấu trúc của Raydium không chỉ là "tối ưu hóa AMM", mà còn là sự tái xây dựng phân phối lần đầu tiên trên chuỗi với trải nghiệm "sàn giao dịch tập trung". Đối với các dự án mới trong hệ sinh thái Solana, Raydium không chỉ là nơi giao dịch, mà còn là nơi khởi động - từ thanh khoản ban đầu đến phân phối token, độ sâu đơn hàng, sự phơi bày dự án, nó là nút liên kết giữa phát hành cấp một và giao dịch cấp hai.
Giai đoạn này, chức năng bùng nổ không chỉ dừng lại ở Raydium:
SushiSwap đã thêm khai thác giao dịch, token quản trị, quản trị cộng đồng và "Onsen" incubator pool vào mô hình Uniswap, hình thành hệ sinh thái DEX quản trị;
PancakeSwap kết hợp các chức năng như trò chơi trên chuỗi, thị trường NFT và xổ số trên chuỗi, đã hoàn thành hoạt động nền tảng DEX trên BNB Chain;
Velodrome(Optimism) đã giới thiệu "sắp xếp thanh khoản giữa các giao thức" dựa trên mô hình veToken, biến DEX thành một điều phối viên giữa các giao thức thay vì chỉ phục vụ người dùng;
Jupiter đóng vai trò là bộ tổng hợp đường dẫn trong hệ sinh thái Solana, liên kết nhiều DEX và các đường dẫn tài sản, trở thành "bộ tổng hợp đa giao thức trên chuỗi" theo đúng nghĩa.
Giai đoạn này có đặc điểm chung là: DEX không còn là điểm cuối của giao thức, mà là mạng trung gian kết nối tài sản, dự án, người dùng với giao thức.
Nó vừa phải chịu trách nhiệm cho "tương tác đầu cuối" của giao dịch người dùng, vừa phải tích hợp "kênh dẫn đầu tiên" của dự án phát hành, đồng thời còn cần kết nối với hệ thống hành vi trên chuỗi đầy đủ như quản trị, khuyến khích, định giá, tổng hợp.
DEX, từ đây thoát khỏi danh phận "hiệp định đảo cô lập", trở thành nút trung tâm của thế giới DeFi (hub primitive) - một thành phần đồng thuận trên chuỗi với khả năng thích ứng cao và khả năng kết hợp cao.
4. DEX thế hệ thứ tư: Sự phát triển biến hình trong dòng chảy đa chuỗi, là sự tổng hợp, lớp hai và thử nghiệm xuyên chuỗi
Nếu nói rằng sự tiến hóa của hai thế hệ DEX trước là sự đột phá trong mô hình kỹ thuật, thì giai đoạn thứ ba của Raydium là một thử nghiệm lắp ghép các mô-đun chức năng, thì từ năm 2021, DEX đã bước vào một giai đoạn khó phân loại hơn: nó không còn là một đội ngũ nào đó dẫn dắt "nâng cấp phiên bản", mà là toàn bộ cấu trúc trên chuỗi ép buộc nó phải tạo ra sự biến hình thích ứng.
Người đầu tiên cảm nhận được sự thay đổi này là DEX được triển khai trên mạng lớp hai.
Sau khi Arbitrum và Optimism ra mắt mạng chính, chi phí Gas cao trên Ethereum không còn là lựa chọn duy nhất, cấu trúc Rollup bắt đầu trở thành mảnh đất cho sự phát triển của thế hệ DEX mới. GMX trên Arbitrum áp dụng mô hình định giá bằng oracle + hợp đồng vĩnh viễn, với con đường cực kỳ đơn giản và cấu trúc không có hồ LP, đã phản hồi vấn đề "AMM không đủ để giải quyết độ sâu". Trong khi đó, trên Optimism, Velodrome sử dụng mô hình veToken, cố gắng thiết lập cơ chế phối hợp quản trị khuyến khích thanh khoản giữa các giao thức. Những DEX này không còn theo đuổi tính phổ quát, mà đã bén rễ trên các chuỗi cụ thể theo cách "cơ sở hạ tầng sinh thái".
Trong khi đó, một loại vá cấu trúc khác cũng đang đồng bộ hình thành: bộ tổng hợp.
Khi số lượng DEX gia tăng, vấn đề phân mảnh thanh khoản nhanh chóng trở nên nghiêm trọng, và việc người dùng "đi đâu để giao dịch" dần trở thành gánh nặng quyết định mới. Từ 1inch ra mắt vào năm 2020 đến các nền tảng sau này như Matcha, Jupiter, các aggregator đảm nhận một vai trò mới: chúng không phải là DEX, nhưng điều phối tất cả các con đường thanh khoản của DEX. Đặc biệt là Jupiter, sự bùng nổ nhanh chóng trên chuỗi Solana của nó chính là vì nó đã lấp đầy một cách chính xác khoảng trống về độ sâu của con đường, chuyển đổi tài sản và trải nghiệm giao dịch.
Nhưng cấu trúc của DEX không dừng lại ở việc thích ứng trong chuỗi. Sau năm 2021, các dự án như ThorChain, Router Protocol lần lượt ra mắt, đưa ra một đề xuất táo bạo hơn: liệu có thể để hai bên giao dịch hoàn toàn không ở trên một chuỗi mà vẫn thực hiện được hoán đổi? Các "DEX xuyên chuỗi" này bắt đầu thử nghiệm bằng cách tự xây dựng lớp xác thực, trung gian tin nhắn hoặc hồ bơi thanh khoản ảo để giải quyết vấn đề lưu thông tài sản giữa các chuỗi. Mặc dù cấu trúc giao thức phức tạp hơn nhiều so với DEX một chuỗi, nhưng sự xuất hiện của chúng phát ra một tín hiệu: con đường tiến hóa của DEX đã thoát khỏi một chuỗi công khai nào đó và đi vào kỷ nguyên hợp tác giữa các giao thức chuỗi.
Giai đoạn DEX này rất khó để phân loại bằng "loại": nó có thể là cổng thanh khoản (1inch), cũng có thể là bộ điều phối giao thức (Velodrome), hoặc có thể là cơ chế hoán đổi giữa các chuỗi (ThorChain). Chúng không được "thiết kế" như thế hệ trước, mà giống như "bị cấu trúc ép ra".
Đến bước này, DEX không chỉ là một công cụ, mà còn là một phản ứng môi trường — một sản phẩm thích ứng để tiếp nhận sự biến đổi cấu trúc mạng lưới, sự chuyển nhượng tài sản giữa các chuỗi, và sự cạnh tranh kích thích giữa các giao thức. Nó không còn là "cập nhật sản phẩm", mà là biểu hiện của "tiến hóa cấu trúc".
Hai, khi định giá, tính thanh khoản và câu chuyện giao nhau: DEX làm thế nào để "bước vào" Launch
Nhìn lại con đường phát triển của bốn thế hệ DEX trước đây, không khó để nhận ra một điều: lý do khiến chúng tiếp tục tiến hóa không phải vì một tính năng nào đó được thiết kế khéo léo hơn, mà là chúng liên tục đáp ứng những nhu cầu thực tế trên chuỗi — từ ghép nối, tạo thị trường, đến tổng hợp, xuyên chuỗi, mỗi lần chuyển mình của DEX đều là một sự bổ sung tự nhiên cho những khoảng trống cấu trúc.
Đến giai đoạn này, DEX không còn là một "điểm chức năng" trên một chuỗi nào đó nữa, mà nó giống như một "lớp thích ứng mặc định" sau sự thay đổi cấu trúc trên chuỗi. Dù là dự án muốn tạo động lực, giao thức cần thu hút người dùng, hay việc tích hợp đa chuỗi, DEX đều đóng vai trò ngày càng nhiều trong việc "điều phối" và "hợp tác".
Nhưng khi vai trò của nó ngày càng nhiều, DEX cũng không thể tránh khỏi một tình huống cấu trúc khác đã tồn tại từ lâu, nhưng luôn bị thiếu vắng:
Sàn giao dịch phi tập trung